Sandy uit Amerika verloor haar man en strijdt nu tegen PFAS: 'Wil graag contact met mensen uit Dordrecht'

Psychologe Sandy Wynn-Stelt (63) uit Belmont, Michigan is niet geboren met activistenbloed, zegt ze. Toch werd ze voor miljoenen Amerikanen hét gezicht van de strijd in haar staat tegen uitstoters van PFAS. Dat werd ze eigenlijk tegen wil en dank, vertelt ze thuis. In 2016 overleed haar man Joel.

"Joel werd ziek. Leverkanker. Het ging heel snel en onverwacht. Drie weken na de diagnose overleed hij." Twee jaar geleden kreeg ze zelf lymfeklierkanker. Ze lacht wrang als ze het vertelt en kijkt vanuit haar woonkamer naar buiten naar de prachtige, groene omgeving.

"Aan de overkant van de straat zie je een kerstboomkwekerij. Ik heb er geen bewijs voor. Maar dat we allebei kanker kregen, vind ik wel heel toevallig." De kwekerij diende decennialang als stortplaats voor PFAS-smurrie van een nabijgelegen schoenenfabriek.

Als je door Michigan rijdt, waan je je een beetje in Nederland. Het landschap is groen en vol graanvelden, weilanden en boerderijen. Plaatsnamen als 'Holland', 'Zeeland' en 'Noordeloos' maken dat gevoel compleet. Al eeuwenlang emigreren Nederlanders naar de landelijke staat in het noorden van de VS.

"We kwamen uit de grote stad en dit was de perfecte plek voor ons", zegt Sandy Wynn-Stelt. "Recht tegenover de bomenkwekerij en in een groene omgeving met veel wild. Daar hielden we van." Voor drinkwater had het echtpaar een eigen waterbron. Dat er in omgeving oude, roestende vaten lagen, daar sloegen ze weinig acht op. "Wij kwamen uit de grote stad en hadden werkelijk geen idee. We dachten dat de overheid ons zou beschermen."

Uitgerekend door die kerstbomenkwekerij belandden ze van de hemel in de hel, zegt Wynn-Stelt. "De grond bleek eigendom te zijn geweest van schoenenfabriek Wolverine Worldwide. Die groef daar sleuven om hun PFAS-smurrie in te storten."

Ook werden er vaten vol PFAS-materiaal gedumpt. "Die gingen roesten en het lekte zo het grondwater in en vervolgens naar onze bron. 25 jaar lang hebben we dat water gedronken. We hebben in die tijd zoveel Scotchguard (een vuilafstotend middel op basis van PFAS, red.) binnengekregen. Dat moet wel gevolgen hebben.

Milieujournalist Garret Ellison weet meteen welk gebied Wynn-Stelt bedoelt. Dankzij zijn artikelen in kranten als de Grand Rapids Press en de Kalamazoo Gazette ging de bal vanaf 2017 rollen en hoorden de inwoners van Michigan voor het eerst op grote schaal over de PFAS-vervuiling door hun hele staat, niet alleen van een bedrijf als Wolverine.

"Na mijn eerste artikel over PFAS in de omgeving van een voormalige luchtbasis werd ik benaderd door een overheidsmedewerker", vertelt Ellison. "Hij was eerlijk. Dat spul zit overal, zei hij. Ook in ons drinkwater, in zeer hoge en gevaarlijke concentraties. Hij had het binnen de overheid eerder aangekaart, maar zijn rapporten belandden ongelezen in een la. Er werd niks mee gedaan."

Ellison legt uit hoe Wolverine Worldwide in haar fabriek vanaf 1958 Scotchguard gebruikt voor de productie van de populaire en waterafstotende Hush Puppies, stevige stappers die nog altijd goed verkopen. Het PFAS-houdende afval wordt vervolgens massaal gestort op terreinen zoals de kwekerij en in de nabijgelegen Rogue River. Net zoals de uitstoot in Nederland was dat conform de wet. "Zolang het maar niet stonk of vliegen aantrok. Daarom ging er een laag aarde over. Dat was het."

Ondertussen lekt de PFAS ongehinderd weg naar het grondwater in een omtrek van veertig vierkante kilometer. "Het grootste probleem van Wolverine vond men destijds de stank. Door de leerlooierij rook het in de wijde omgeving naar varkens. Rockford en Belmont waren lieflijke plaatsjes, maar het rook er wel naar gebakken spek."

Een jaar voor de dood van haar echtgenoot hoorde Wynn-Stelt voor het eerst van PFAS. Na het overlijden van Joel vallen voor haar de stukjes op hun plaats. Met medestanders gaat ze de strijd aan. Die strijd duurt inmiddels jaren en heeft als eerste resultaat een miljoenenschikking opgeleverd, filtersystemen in het gemeentelijke drinkwater en eerste, voorzichtige initiatieven om de PFAS op te ruimen.

"Het is lastig om iets over de schikking te zeggen", reageert Sandy Wynn-Stelt. "Dat we op deze manier eindigen, is ook omdat het rechtssysteem in ons land zo in elkaar zit." Wolverine betaalt, maar erkent geen schuld. Zoals ook Chemours in Amerika al eerder – zonder schuld te bekennen – vele miljoenen betaalde voor de aangerichte PFAS-vervuiling.

In maart van dit jaar bekrachtigde de rechter in Michigan afspraken tussen Wolverine en PFAS-producent 3M enerzijds en 1.700 gezinnen in Rockford en Belmont aan de andere kant. "Wij zijn buitengewoon blij met dit resultaat. Het is een waardevolle compensatie", reageert advocaat Esther Berezofsky namens de bewoners. De hele zaak duurde in totaal bijna zes jaar.

De schikking komt uit op 54 miljoen dollar. Dat is omgerekend ruim 30.000 euro per gezin, al is het onwaarschijnlijk dat iedereen precies evenveel krijgt. Ook leggen de bedrijven ruim 65 miljoen euro neer voor nieuwe gemeentelijke drinkwaterfilters en het verlengen van het stelsel. Hierdoor hoeven minder huishoudens nog hun eigen, vervuilde bron te gebruiken. Waar dat wel gebeurt laat Wolverine thuis een filtersysteem aanleggen. Eerder al deelde het bedrijf flessen mineraalwater uit.

"Ik krijg er mijn echtgenoot niet mee terug en mijn buren worstelen met miskramen en ziekten. Maar gezien de omstandigheden was dit waarschijnlijk het beste. We waren in de gelukkige omstandigheden dat we advocaten hadden die voor ons vochten. Verder was het nooit gelukt zonder sterke, onafhankelijke media."

Zwemverboden zijn er vandaag de dag niet meer rondom Rockford en Belmont, en het gemeentelijke drinkwater kan weer worden gedronken. Wel zijn er zorgen over schuim dat op rivieren en plassen verschijnt als het stevig waait, zegt journalist Garret Ellison. "Dat kan opeengehoopt PFAS zijn. Kinderen gaan daar soms mee spelen. Maar zolang er geen schuim is, kun je zwemmen, is de regel. Toch zijn er nog veel mensen die pertinent weigeren het water in te gaan."

Hoe nu verder? De strijd is voor Sandy Wynn-Stelt en haar medestanders nog lang niet gestreden, zegt ze. "Ik ben er letterlijk iedere dag mee bezig. Er moet nog zoveel opruimwerk worden gedaan."

"Ze heten niet voor niets forever chemicals", zegt journalist Ellison. "Alleen maar filteren is niet de oplossing. Ooit moeten de PFAS echt grondig uit het systeem worden gehaald. Die technieken zijn in ontwikkeling, maar zijn vooralsnog erg duur. Sommige voorstellen van Wolverine waren haast lachwekkend, zoals het planten van bomen op vervuilde gebieden. De wortels zouden dan de PFAS opzuigen. Dat zou een goedkope methode zijn. Maar men is niet akkoord gegaan."

"We leven min of meer in vrede. Maar ik blijf ze in de gaten houden", zegt Wynn-Stelt over haar relatie met Wolverine. De fabriek is inmiddels dicht, maar het hoofdkantoor staat er nog altijd. "Ze hadden even bij mij en mijn buren aan de deur moeten kloppen: 'Hé, je drinkwater is vervuild'."

Tot slot wil Sandy Wynn-Stelt graag iets zeggen tegen de mensen die rondom de fabriek van Chemours in Dordrecht wonen. "Zorg dat er zoveel mogelijk wordt getest. Dring daarop aan. Er komen steeds meer goedkope manieren. Laat je horen: 'Wij pikken dit niet meer'."

"Als iemand hulp nodig heeft of wil overleggen, benader ons. Mensen uit de omgeving van Dordrecht zijn van harte welkom om contact op te nemen en samen de strijd aan te gaan. In Ann Arbor (in de buurt van Detroit, red.) houden we volgende zomer een internationale conferentie over PFAS. Ik zou heel graag willen horen over de situatie in en rond Dordrecht."

Woensdagochtend oordeelt de rechter of Chemours in Dordrecht moet betalen voor de PFAS-schade die is aangericht. De zaak is aangespannen door de gemeenten Dordrecht, Molenlanden, Papendrecht en Sliedrecht. Het chemiebedrijf zegt zich altijd aan de geldende regels te hebben gehouden en vele miljoenen te stoppen in het terugdringen van de uitstoot van PFAS. Deze zaak is natuurlijk niet volledig vergelijkbaar met die in Michigan, maar overeenkomsten zijn er wel. Zo wilde ook het Dordtse Chemours schikken, bleek onlangs uit uitgelekte notulen.

Dit artikel verscheen ook op de website van onze mediapartner Rijnmond.